"De Oekraïne-crisis
is als een schaakspel, alleen gaat het over mensen"
Interview
met Boris Kagarlitsky
27 september 2014
- Boris Kagarlitsky is directeur van het 'Institute of Globalization
and Social Movements', een linkse denktank in Moskou. Sinds de
jaren 1980 laat hij zich gelden als een politiek dissident die zowel
in de Sovjet- als in de post-Sovjetperiode geregeld in aanvaring komt
met de autoriteiten. Hij heeft een aantal boeken op zijn naam staan
en hij schrijft voor verschillende internationale magazines en websites.
Wat zijn volgens jou de oorzaken van de Oekraïne-crisis?
Er zijn verschillende oorzaken, maar er is een belangrijk historische
achtergrond. Oekraïne is het product van de revolutie van 1917.
Het kreeg zijn huidige grenzen als onderdeel van de Sovjet-Unie. In
het vraagstuk van de nationaliteitenkwestie ging men uit van de idee
dat elke natie in de Sovjet-Unie een republiek moest krijgen. Dat
is algemeen geweten. Minder bekend is dat Oekraïne ook gecreëerd
werd als een economische eenheid binnen het Sovjet-planningssysteem.
Het was ontworpen om tegemoet te komen aan de materiële productiebehoeften
van de gehele Sovjet-Unie, van bijvoorbeeld staal en landbouwproducten.
Veel mensen vragen zich vandaag af waarom het
schiereiland de Krim in 1954 bij Oekraïne werd gevoegd, want
historisch gezien had de Krim niets met Oekraïne te maken. Maar
vanuit het oogpunt van het Sovjet-planningssysteem, moesten het geïndustrialiseerde
oosten van Oekraïne en het agrarische westen, verbonden worden
met de zuidelijke havens in de Krim. De beslissing om de Krim bij
Oekraïne te voegen was dus niet gebaseerd op etnische of nationale
criteria, maar werd gemaakt op basis van een gepland economisch management.
De Krim werd aangesloten op het spoorwegnetwerk, het energiesysteem
en de waterbevoorrading van Oekraïne. De verschillende delen
van Oekraïne zijn dus bij elkaar gevoegd volgens de behoeften
van de economische planeconomie in de Sovjet-Unie.
Wat is er vandaag van die economische afhankelijkheid geworden?
Toen de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar viel, zorgde dat ook voor de
economische desintegratie van Oekraïne. De Oekraïense industrie,
die ontworpen was als onderdeel en in functie van de Sovjet-Unie,
geraakte in moeilijkheden. Ook de landbouwgebieden in het westen van
Oekraïne hadden veel meer moeite om hun producten af te zetten
nu de Sovjet-Unie verdwenen was. Er werd gezocht naar een grotere
markttoegang in het Europese westen. In de Sovjettijd was er een grote
economische, sociale en culturele interactie tussen West-Oekraïne
en Oost-Oekraïne. In de post-Sovjetperiode vielen deze banden
bijna helemaal weg. Het liberale marktsysteem vergrootte de bestaande
contradicties binnen de maatschappij. Oost en West werden als het
ware twee aparte delen. Er ontstond post-1990 een enorm werkloosheidsprobleem,
vooral in de landbouwstreek in het westen van het land, waar de productie
volledig vernietigd werd door de vrije markt. Er was ook geen welvaartsstaat
meer om deze mensen te ondersteunen. Er leeft een hele generatie jongeren
in West-Oekraïne die nog nooit een baan hebben gehad.
De bevolking is afhankelijk van lokale solidariteit,
familienetwerken, maar ook van cliëntelistische politieke relaties
om te overleven. Het oosten van het land is er iets beter aan toe,
maar slechts tot op een bepaalde hoogte. Terwijl Rusland dankzij zijn
grote voorraden grondstoffen inmiddels een plaats heeft verworven
in de mondiale economie, kon Oekraïne enkel terugvallen op staal.
Zonder grote investeringen kon Oekraïne alleen een bepaalde competitiviteit
handhaven door de lonen erg laag te houden. In elk geval ontstond
er in Oekraïne een contrast tussen de gemarginaliseerde bevolking
in het westen en de uitgebuite arbeiders in het oosten van het land.
In het centrum ligt Kiev, de hoofdstad, waar geen productiecapaciteit
bestaat. Daar wonen de oligarchen, de eigenaars van de fabrieken in
het oosten, die de economie en de politiek domineren. Deze politiek-economische
elite leeft van de distributie van natuurlijke rijkdommen en van de
productie uit het oosten naar de wereldmarkt.
Het conflict tussen Oost en West in Oekraïne, wordt in het Westen
vaak gepresenteerd als van etnisch-culturele oorsprong -een conflict
tussen de mensen in het oosten die Russisch spreken en de mensen in
het westen die Oekraïens spreken. Dat is nonsens. Het hoofdelement
in het conflict is de macht in Kiev. De politiek-economische elite
van Oekraïne is zo goed als volledig Russischtalig. Kiev, waar
de nieuwe Oekraïense regering zetelt, is Russischtalig. Je vindt
er amper iemand die Oekraïens spreekt, behalve de werklozen uit
de provincies die naar de hoofdstad trokken voor een job en er uitgebuit
worden. De inzet van de strijd met de rebellen uit het oosten van
het land is voor de machthebbers in Kiev het behoud van de economische
en politieke controle over dat gebied. De Russischtalige elites konden
daarvoor de hulp inroepen van de gemarginaliseerde bevolking uit het
westen, door er voor te zorgen dat de algemene ontevredenheid van
deze mensen over hun levensomstandigheden gericht werd tegen de arbeiders
uit het oosten. De oligarchische elite trok uiteraard wel de culturele
kaart (in het bijzonder wijzend op de taalverschillen) om die gemarginaliseerde
bevolking te mobiliseren. Het is een verdeel-en-heersstrategie.
Zijn de oligarchen van Oekraïne, te vergelijken met de Russische
oligarchen?
In Oekraïne heeft de elite een erg smalle economische basis.
Als je Oekraïne met Rusland vergelijkt, dan zie je dat de oligarchen
in beide landen de economie controleren, maar in Oekraïne gaat
het over een zeer klein aantal mensen en ondernemingen. Je kan ze
gemakkelijk allemaal bij naam noemen. Hooguit een 20 tot 30-tal mensen.
In Rusland -dat natuurlijk wel veel groter is- gaat het over 200 tot
300 mensen. De middelen van de Oekraïense oligarchen zijn echter
veel beperkter dan in Rusland. Dat uitte zich in verschillen tussen
beide landen in de politiek.
Na een machtsstrijd van de oligarchen in de
jaren 1990, kwam in Rusland Poetin aan de macht. Men stelt hem voor
als 'dé sterke leider', maar hij is eerder een erg competente
intermediair die de belangen van de verschillende groepen van oligarchen
in balans houdt en handhaaft. Hij luistert naar hen en probeert er
voor te zorgen dat iedereen in meer of mindere mate tevreden is. En
als er voldoende middelen zijn, kan je er zelfs voor zorgen dat de
bevolking niet geheel ontevreden is. De levensstandaard in Rusland
is veel hoger dan in Oekraïne. Wat jullie in het Westen een autoritair
regime van één man noemen, is in werkelijkheid veeleer
een politiek gebaseerd op een permanent onderhandeld compromis onder
de elite. Daar ligt de belangrijkste taak van Poetin. Er is in Rusland
weinig open debat of confrontatie. Alles speelt zich af achter de
schermen.
In Oekraïne staat de staat erg zwak en
beschikt over veel minder middelen. Daardoor is Oekraïne geëvolueerd
tot een oligarchische democratie, waarin de verschillende oligarchische
clans elkaar voortdurend bevechten om de controle over de bestaande
openbare middelen, of een groter deel ervan. Daarom is het politieke
systeem in Oekraïne erg turbulent. Elke keer als er verkiezingen
zijn of als een conflict op de voorgrond treedt, dan zullen de groepen
die zich in een zwakkere positie bevinden, de bevolking proberen mobiliseren
om druk uit te oefenen op diegenen die op dat ogenblik aan de macht
zijn. Met de hoge werkloosheidsgraad is het vrij gemakkelijk om de
gefrustreerde mensen op straat te krijgen. Oekraïne is extreem
onstabiel, maar tot nog toe lukte het de elite om na elke crisis tot
een of andere overeenkomst te komen.
Wat deze keer niet meer lukte?
De laatste economische crisis sneed veel dieper dan anders. De discussie
rond het Europese Associatie-akkoord was slechts een voorwendsel.
Oekraïne ging richting bankroet en president Janoekovitsj riep
de hulp in van Rusland. De EU wilde een Associatie-akkoord opleggen
dat, als je de tekst leest, de doodsteek betekent voor de verouderde
industrie in Oekraïne. Want als je de hele industrie moet aanpassen
aan de EU-normen, dan moet je ofwel vele honderden miljoenen euro
investeren -een bedrag waarover Oekraïne niet beschikt en dat
de EU ook niet ter beschikking zal stellen- of moet je overgaan tot
sluitingen. Dat laatste wilden de Oekraïense industriëlen
Janoekovitsj niet toelaten.
De Oost-Oekraïense industrie was meer geïnteresseerd
in de door Rusland voorgestelde Douane-unie -samen met Wit-Rusland
en Kazachstan- dan in het Europees Associatie-akkoord. De ironie is
dat een deel van de elite die zich later associeerde met de 'pro-Europese'
protesten op het Maidan-plein, ook niet erg gelukkig was met het vooruitzicht
van het Associatie-akkoord. Toen de snoepgoedmagnaat Porosjenko in
juni dit jaar president werd, aarzelde hij zelfs om het te tekenen.
Hij deed het wel, maar stond erop dat niet elke paragraaf zou uitgevoerd
worden. Daar bestond binnen de Oekraïense elite zelfs een consensus
over. Het conflict draaide dus niet rond dit akkoord, het was een
voorwendsel voor een strijd tussen oligarchische clans die elkaar
probeerden uit te sluiten van de veel te schaarse middelen die een
machtscompromis onmogelijk maakten.
Janoekovitsj, die voelde dat hij de steun van
het Westen kwijt was, zag in dat het geen zin had om te vechten, dus
verliet hij het schip. Daarop stuikte het cliëntelistische systeem
dat hij onderhield in het oosten van het land, in elkaar. De relaties
tussen de arbeidersbevolking en de oligarchen, desintegreerden binnen
enkele weken. De arbeiders in Oost-Oekraïne die Janoekovitsj
als het minste kwaad zagen, organiseerden zich omdat ze volledig aan
hun lot werden overgelaten. De neoliberale Oekraïense elite had
ondertussen een lokale coup d'etat georganiseerd met de hulp van extreem-rechts
en verklaarde het land onafhankelijk. In het oosten van het land,
in de steden Donetsk, Luhansk en elders, maakten mensen die tegen
de nieuwe regering waren de foute inschatting dat Moskou hen net als
in De Krim (dat uiteindelijk geannexeerd zou worden door Rusland)
ter hulp zou schieten. De situatie mondde uit in een rebellie die
aanvankelijk vreedzaam was.
De nieuwe regering in Kiev reageerde met militair
machtsvertoon. Op 2 mei 2014 vielen in Odessa tientallen doden. In
Donetsk en Luhansk ontstond er een gewapende opstand tegen het centraal
gezag. Porosjenko werd de nieuwe president in juni en zette een grootschalige
gewapende aanval in tegen de opstandelingen in het oosten. Rusland
steunde de opstand met voedsel en munitie. Eind augustus kregen de
opstandelingen zware wapens in handen en voor zover we weten zijn
dan pas Russische soldaten de grens overgestoken om de controle te
verwerven aan beide kanten van de grens.
De Russen toonden zich uiteraard ontevreden
over de nieuwe regering in Oekraïne. Moskou zag de machtsgreep
in Kiev als een vorm van agressie van het Westen dat zijn invloed
wil vergroten in het oosten. Rusland kijkt ook met ergernis naar de
voortdurende uitbreiding van de NAVO richting Russische grens. Verder
vreesden de Russen dat westerse bedrijven de markten zouden inpalmen,
niet alleen in Oekraïne maar ook in Rusland zelf. Aan de andere
kant keek Rusland ook argwanend naar de gebeurtenissen in Donetsk
en Luhansk, waar de situatie volledig uit de hand liep.
Je zei dat de opstand in het oosten begon als een volksopstand.
Het is een spontane beweging met een mix van allerlei soorten mensen.
Ik verbleef gedurende twee en een halve maand aan de Russische kant
van de Oekraïense grens samen met activisten en leiders van de
opstand. Aan de ene kant zijn het mensen die op sociaal vlak radicaal
en progressief zijn. De meesten steunen de idee van een welvaartsstaat
met een sterke publieke sector. Ze zijn voor de nationalisering van
essentiële sectoren van de economie, tegen de oligarchen, enzovoort.
Maar tegelijkertijd zijn die mensen op cultureel
vlak conservatief. Velen tonen zich homofoob, dragen religieuze- en
familiewaarden hoog in het vaandel, en verwerpen het 'normloze' Westen.
Het grote probleem is dat er geen linkse intellectuelen zijn die deel
uitmaken van deze beweging. De arbeidersklasse is dus op zichzelf
aangewezen. Ze ontwikkelden hun eigen politieke bewegingen, zonder
veel ideologische fundamenten en met contradictorische standpunten.
Vooral binnen het leiderschap dat zich gevormd heeft, zitten ook Russisch-nationalistische
en minder sociaal-economisch progressieve elementen.
Waarvoor vechten ze eigenlijk?
Wat de in opstand gekomen arbeidersbevolking eerst en vooral wil,
is een welvaartsstaat. Daarover lijkt er binnen deze Oekraïense
oppositie een consensus te bestaan. Dit maakt het pro-Russische aspect
van deze opstand eigenlijk contradictorisch. Moskou is zeker niet
happig op een 'Novorussiya' ('Nieuw Rusland' zoals de rebellen de
Oost-Oekraïense opstandige gebieden gedoopt hebben) als buurland
-met misschien wel 10 miljoen Russischtalige inwoners- gebaseerd op
een totaal ander sociaal-economisch regime dan in Moskou, onder een
populair leiderschap en met eigen gewapende milities.
In Rusland kampt een groot deel van de bevolking
met gelijkaardige problemen als in Oost-Oekraïne. Veel sociaal-economische
eisen die in Donetsk en andere Oost-Oekraïense steden gesteld
worden, zouden evengoed kunnen aanslaan in Rusland. De politiek van
Moskou heeft dus ook iets contradictorisch. Aan de ene kant steunt
het de rebellie tegen het westers-georiënteerde Kiev, aan de
andere kant wil Rusland de radicale doelen van de rebellie niet gerealiseerd
zien. Dat heeft gezorgd voor een push en pull-politiek.
Zou het kunnen dat de crisis in Oekraïne gebruikt wordt door
de NAVO om Rusland te treffen?
Natuurlijk. Het gaat om het indammen van Rusland en over de toegang
tot de grondstoffen en markten waarover Oekraïne beschikt ten
koste van Rusland. Dat is de logica achter de westerse politiek nu.
De westerse machten steunden de staatsgreep, zonder echt een duidelijke
strategie te hebben. Men wist niet dat de situatie zo zou escaleren.
Ondertussen zijn de problemen ten gevolge van de crisis veel groter
dan het voordeel van de toegang tot de Oekraïense grondstoffen
en markten. Volgens mij zijn de westerse elites momenteel in paniek.
Ze weten niet meer wat te doen.
Russische elites panikeren ook want er bevinden
zich duizenden gewapende arbeiders aan de grens van hun land die tegen
de oligarchieën zijn. En de Oekraïense elites panikeren
enerzijds omdat ze het land moeten samenhouden om het oosten verder
te kunnen exploiteren en anderzijds omdat ze geen duidelijke blauwdruk
hebben... Nu kijken ze naar het Westen, naar de EU-leiders in Brussel.
Het is alsof ze een spel spelen zonder zich af te vragen wat er vervolgens
zal gebeuren. Net zoals kinderen die schaak spelen, begrijp je? Maar
het probleem is dat het geen schaakspel is, maar dat het over echte
mensen gaat.
Er wordt helemaal geen duidelijk verslag uitgebracht
over wat er zich op het terrein allemaal afspeelt. Er zijn inmiddels
al duizenden mensen gedood en in het oosten van Oekraïne zijn
hele steden vernietigd. De infrastructuur -bruggen, fabrieken, spoorwegen-
werden geviseerd. De regio van Luhanks is zwaar gebombardeerd, de
elektriciteitscentrales werden geraakt waardoor de elektriciteit wegviel.
In de stad Luhanks moesten de inwoners een hele week zonder water
zien te overleven. In vergelijking met de vernietigingen door Israëlische
bombardementen op Gaza is daarvan weinig in de media terug te vinden.
Denk je dat Porosjenko verantwoordelijk is voor de militaire escalatie
van de crisis in Oekraïne?
Wel, zolang hij president is, is hij verantwoordelijk. Ik denk niet
dat hij een of ander monster is. Hij heeft gewoon helemaal geen controle
over de situatie. Bijvoorbeeld, het probleem met het Oekraïense
leger is dat het niet gemotiveerd is om te vechten. Het krijgt allerlei
orders vanuit Kiev, dat ze moeten aanvallen, de separatisten moeten
verdrijven, enzovoort, maar elke keer als de soldaten (vooral dienstplichtigen)
de aanval inzetten worden ze verslagen en moeten dan op de loop gaan.
Het enige wat ze nog kunnen doen is de steden bombarderen. Het is
een combinatie van onverantwoordelijkheid en incompetentie.
Trouwens, ook de rebellen zijn geen doetjes.
Vaak maken ze zich schuldig aan allerlei misdaden. Plotseling zijn
duizenden mensen in het bezit gekomen van wapens. Die worden dan evengoed
gebruikt voor plunderingen, roofovervallen, persoonlijke afrekeningen,
enzovoort. De vorige eerste minister van de door de opstandelingen
zelf uitgeroepen 'Volksrepubliek Donetsk', Alexander Borodai, stond
zijn troepen toe om voedsel te confisqueren van de boeren zonder ze
te betalen. Dat werd een heel schandaal.
Kortom aan beide kanten is men de controle verloren
over de situatie, wat vooral resulteert in een enorm lijden voor de
plaatselijke bevolking. Daarmee zeg ik niet dat de mensen alleen maar
slachtoffers zijn. Ze zijn betrokken in het hele proces, ze vechten
en organiseren zich.
Hoe zit het met de verantwoordelijkheid van Rusland?
In het Westen hoor je voortdurend dat Poetin voor de hele crisis verantwoordelijk
is. In werkelijkheid is Poetin in dit geval voor maar weinig verantwoordelijk.
Het is duidelijk dat de Oekraïense opstandelingen geen verantwoording
aan hem afleggen. Poetin is in het huidige Rusland bovendien als koningin
Victoria in het Groot-Brittannië van de 19de eeuw. Victoria had
haar rol, ze overlegde met de besluitvormers, maar was niet degene
die de beslissingen alleen nam. Dat geldt ook voor Poetin. Hij formuleert
beslissingen, maar hij is niet de persoon die ze op eigen houtje maakt.
Rusland is geen dictatuur, maar een oligarchie.
De Russische bevolking is daarover in groeiende mate gefrustreerd
want het betekent ook inefficiëntie. Zo kan de rebellie in Oekraïne
op veel steun rekenen bij nationalistische Russen. Zij vinden dat
Poetin de opstandelingen in de steek laat door niet openlijk ten strijde
te trekken tegen de door het Westen gesteunde regering in Kiev. Het
Westen schiep het beeld van Poetin als een boosaardige keizer die
het Westen haat. Maar in feite is hij de meest pro-westerse politicus
die in de huidige situatie mogelijk is. De Russische oligarchen en
toppolitici hebben families die in grote getale in het Westen verblijven
en kinderen die er studeren. Het Westen is met zijn sancties tegen
Moskou dus bezig met de meest pro-westerse regering die je je in Rusland
kan inbeelden aan te vallen. Als die ooit zou vallen of verdwijnen
dan krijgen we gegarandeerd een echte anti-westerse Russische regering.
Denk je dat die sancties Rusland pijn doen?
Eerst en vooral, als een Rus die in Moskou leeft, verwelkom ik de
sancties. De Russische industrie is er al door aan het groeien en
de Russische landbouw krijgt toegang tot meer en meer markten. Vooral
voor de landbouw zijn de sancties goed nieuws. Het is een idiote politiek
die het omgekeerde effect bereikt van wat het beoogt. Ze verhinderen
de toegang van westerse producten op de Russische markt en zorgen
voor de ontwikkeling van de Russische industrie en landbouw die deze
verloren markten nu kunnen inpalmen.
Denk je dat er in de nabije toekomst uitzicht is op een politieke
oplossing in Oekraïne?
De crisis zal nog een hele tijd aanhouden. Het is een proces dat zich
over jaren kan uitstrekken. Ik denk dat het land uiteindelijk op de
een of andere manier wel opgesplitst zal worden.
Volgens wat ik gehoord heb van de opstandelingen, willen ze Oekraïne
met als hoofdstad Kiev wel behouden, maar dan zonder het westerse
deel van het land. Dat zou overeenkomen met 70 à 80 % van het
grondgebied en zou hoofdzakelijk Russischsprekend zijn. Maar dat is
als ze winnen natuurlijk. Of dat zal gebeuren of niet, is een ander
verhaal.
Interview: door Ludo De Brabander
Bron: http://uitpers.be/
